Ποιος θεωρείται Εβραίος; Το ερώτημα είναι τόσο παλιό όσο κι η ιουδαϊκή θρησκεία. «Εβραίος είναι όποιος κατάγεται από εβραία μητέρα ή έχει προσχωρήσει στον Ιουδαϊσμό» απαντούν οι ραβίνοι[2]. «Εβραίος είναι εκείνος που θεωρείται Εβραίος από τους υπόλοιπους ανθρώπους» αναφέρει ο Ζαν-Πωλ Σαρτρ. «Εγώ θα αποφασίσω ποιος είναι Εβραίος» φέρεται να είχε πει ο αρχηγός της γερμανικής αεροπορίας Χέρμαν Γκέρινγκ.
Ένα είναι βέβαιο: δεν υπάρχει κάποιος ορισμός με καθολική ισχύ. Συνήθως οι Εβραίοι είτε αντιμετωπίζονταν ως ξένοι, απειλητικοί και κατώτεροι είτε η ζωή τους στην κοινότητα προβαλλόταν ως πρότυπο της ειδυλλιακής ζωής. Είναι αυτονόητο ότι η αντίληψη του Ιουδαϊσμού ως ράτσας, τα μέλη της οποίας φέρουν κοινά χαρακτηριστικά που είναι αδύνατο να απαλειφθούν, είναι απλά μια ανοησία.
Τότε τι είναι; Ο Ιουδαϊσμός σε όλη τη διάρκεια της μακραίωνης ιστορίας του αποτελούσε μια ζωντανή και πολυδιάστατη παγκόσμια θρησκεία, ενώ από την αρχή ήταν εκτεθειμένος σε διάφορες μεταβολές. Τι κρατά ενωμένο τον Ιουδαϊσμό, πού οφείλει τη συνέχειά του; Οι θεολόγοι καταλήγουν στον εξής ορισμό: Ιουδαίος είναι όποιος πιστεύει σε συγκεκριμένα πράγματα και ζει σεβόμενος συγκεκριμένους κανόνες.
Κατ’ αρχήν ένας Εβραίος πιστεύει στον ένα και μοναδικό Θεό του Ισραήλ. Δεν είναι ένας άσπλαχνος Θεός-εκδικητής, όπως κακόβουλα ισχυρίζονται κάποιοι. Δεν υπάρχει ο «Θεός-εκδικητής της Παλαιάς Διαθήκης», αλλά ο «Θεός της Αγάπης της Καινής Διαθήκης». Επιπλέον ένας Εβραίος πιστεύει στη Γη της Επαγγελίας του Ισραήλ. Η ανάμνηση αυτού του συμβόλου πίστης όλων των Εβραίων και η ελπίδα της εγκαθίδρυσης της Βασιλείας του Θεού στους Αγίους Τόπους αντικατοπτρίζονται στο εβραϊκό εορτολόγιο και στη λειτουργία. Σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση, η Τορά[3] περιλαμβάνει 365 απαγορεύσεις (αριθμός που αντιστοιχεί στις ημέρες του ηλιακού έτους) και 248 εντολές (αριθμός που, σύμφωνα με τις γνώσεις της εποχής, αντιστοιχούσε στον αριθμό των μελών του ανθρωπίνου σώματος). Η εφαρμογή τους στην καθημερινότητα, στον κύκλο της ζωής κι ιδιαίτερα, η τήρηση των εντολών σχετικά με την περιτομή, την αγιότητα του Σαββάτου,[4] τη νηστεία και την αγνότητα θα φέρει τη σωτηρία στο λαό και στη χώρα.
Σε σύγκριση με τη Βίβλο και τους Χριστιανούς, η Τορά επεμβαίνει σε μεγαλύτερο βαθμό στην καθημερινή ζωή των Εβραίων. Ρυθμίζει κάθε λεπτομέρεια της πίστης, κάθε πτυχή της κοινωνίας και της καθημερινότητας. Ενώ στο Χριστιανισμό στο επίκεντρο των προσδοκιών για σωτηρία βρίσκεται ο Μεσσίας, στον Ιουδαϊσμό η οδός της σωτηρίας είναι η Τορά. Μόνο όποιος ζει σύμφωνα με τις οδηγίες της ακολουθεί το θέλημα του Θεού. Η Τορά αποτελεί το θεμέλιο του Ιουδαϊσμού. Ιστορίες από τη δημιουργία του κόσμου μέχρι το θάνατο του Μωυσή αιτιολογούν την ιδιαιτερότητα του Ισραήλ ως περιούσιου λαού. Οι θεσμικές και λατρευτικές οδηγίες θεωρούνται θέλημα του Θεού. Από την εποχή που οι ρωμαϊκές λεγεώνες κατέστρεψαν το Ναό στην Ιερουσαλήμ (70 μ.Χ), και οι Εβραίοι διασκορπίστηκαν[5] σε όλον τον κόσμο, οι ραβίνοι είναι εκείνοι που ερμηνεύουν την Τορά.
Θεωρητικά οι ραβίνοι ρυθμίζουν όλους τους τομείς της ζωής, ενώ οι αποφάσεις τους πρέπει να γίνονται αποδεκτές από τις κοινότητες. Ο λόγος τους επικεντρώνεται στο βαβυλωνιακό Ταλμούδ,[6] το οποίο ολοκληρώθηκε στη Μεσοποταμία μετά το 600 μ.Χ. και σήμερα θεωρείται η επιτομή της διδασκαλίας των ραβίνων. Βασιζόμενοι στην Τορά και στο Ταλμούδ οι λόγιοι ραβίνοι διδάσκουν το εβραϊκό δίκαιο. Ακόμα και σήμερα είναι οι μόνοι που αποφαίνονται για κάθε μεμονωμένη περίπτωση. Ωστόσο, οι αποφάσεις τους μπορούν να ισχύσουν στο πλαίσιο μιας κοινότητας μόνο χάρη στην προσωπική τους πειθώ, όπως επίσης στο διάλογο και στη σύμπνοια μεταξύ των Εβραίων. Συνεπώς, συχνά δημιουργούνται σχέσεις έντασης: Πολλές φορές η απόσταση ανάμεσα στην αξίωση των ραβίνων να αντιμετωπίζονται ως αυθεντίες και τον πραγματικό σεβασμό που απολαμβάνουν στο πλαίσιο μιας ιουδαϊκής κοινότητας είναι μεγάλη.
Τα παραπάνω έχουν ως συνέπεια ένα ιστορικό παράδοξο: αυτή η παγκόσμια θρησκεία, στο πλαίσιο της οποίας ρυθμίζονται γραπτώς ακόμα και οι πιο διαφορετικές πτυχές της καθημερινότητας, στην πραγματικότητα μοιάζει να μη λειτουργεί με βάση έναν ενιαίο κανόνα. Αυτό συμβαίνει επειδή υπάρχουν μεν νόμοι (η Τορά, το Ταλμούδ), αλλά δεν υπάρχει μια αυθεντία, η οποία να μπορεί να τους ερμηνεύει και να τους επιβάλλει παντού με τον ίδιο τρόπο. Θεωρητικά, σε περίπτωση που δεν αποδέχεται την απόφαση ενός ραβίνου, κάθε Εβραίος μπορεί να αλλάξει και να ενταχθεί σε μια άλλη κοινότητα με ευνοϊκότερους κανόνες. Συνεπώς ο Ιουδαϊσμός δεν είναι με κανένα τρόπο μονολιθικός. Αντίθετα, ανά τους αιώνες έχει διασπαστεί σε πολλές ομάδες, δόγματα και σέκτες. Στη νεώτερη εποχή αμφισβητήθηκε ακόμα και η θεμελιώδης σημασία της Τορά στη διαμόρφωση του ιουδαϊκού τρόπου ζωής, γεγονός που οδήγησε στη δημιουργία διαφορετικών εβραϊκών δογμάτων.
Ως αντίδραση στο Διαφωτισμό, από το 19ο αιώνα αναπτύχθηκε στη Δ. Ευρώπη[7] και στις Η.Π.Α. ο Μεταρρυθμιστικός Ιουδαϊσμός. Οι μεταρρυθμιστές ονειρεύονταν να ενσωματώσουν στο κράτος και στην κοινωνία τους Εβραίους, που για αιώνες ήταν περιθωριοποιημένοι και αναγκασμένοι να ζουν σε γκέτο. Οι εβραίοι διαφωτιστές θεωρούσαν παράλογους και απέρριπταν πολλούς τομείς της παράδοσης και τις περισσότερες εθιμοτυπικές περιοριστικές διατάξεις.
Κατά την άποψή τους, στο πλαίσιο των σύγχρονων εθνικών κρατών ένας Εβραίος έπρεπε να είναι πολίτης ιουδαϊκού θρησκεύματος. Οι ραβίνοι μεταρρυθμιστές δεν έβλεπαν τους εαυτούς τους ως ειδικούς στην ερμηνεία και την εφαρμογή της Τορά, αλλά αντίθετα, νοιάζονταν για τις ψυχές των ανθρώπων της κοινότητάς τους. Αρχικά η χειραφέτηση των Εβραίων φαινόταν ότι θα είχε επιτυχή έκβαση, κυρίως στη γερμανική αυτοκρατορία. Από το 1871 οι Εβραίοι θεωρητικά απολαμβάνουν τα ίδια προνόμια με τους υπόλοιπους πολίτες. Πολλοί έβλεπαν να ανοίγονται μπροστά τους δρόμοι επαγγελματικής εξέλιξης που μέχρι τότε δεν μπορούσαν ούτε να φανταστούν και, μάλιστα, σε τομείς όπως η οικονομία, η επιστήμη και ο πολιτισμός.
Όμως το τίμημα αυτής της αφοσίωσης ήταν πράγματι μεγάλο καθώς ισοδυναμούσε με την απώλεια της παραδοσιακής αυτονομίας των κοινοτήτων, που μέχρι τότε εξασφάλιζε προστασία από εξωτερικούς κινδύνους. Αν οι Εβραίοι ζούσαν ακριβώς όπως οι Χριστιανοί, ποιο θα ήταν το στοιχείο που θα τους έκανε να ξεχωρίζουν; Στην Ανατολή και την ανατολική Ευρώπη[8] οι οπαδοί της παράδοσης συνέχιζαν να έχουν το πάνω χέρι: δεν ανέχονταν καμιά παρέκκλιση από τις εντολές της Τορά, ενώ τηρούσαν ακόμα και τις πατροπαράδοτες ενδυμασίες.
Αντιμέτωπος με τις δύο αυτές τάσεις, δηλαδή την εθνική αφομοίωση του Μεταρρυθμιστικού Ιουδαϊσμού και την προσκόλληση των ορθοδόξων Εβραίων στις παραδόσεις τους, βρέθηκε ο μοντέρνος εβραϊκός εθνικισμός, που από το 1897 μετεξελίχθηκε στο Σιωνισμό. Οι οπαδοί του έβλεπαν το μέλλον του εβραϊκού λαού μόνο στην ίδρυση ενός δικού τους κράτους.
Μετά το Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, οι τραυματικές εμπειρίες του μίσους με αποδέκτες τους Εβραίους και οι μαζικές δολοφονίες κατά τη διάρκεια της επικράτησης των Εθνικοσοσιαλιστών στη Γερμανία είχαν ως αποτέλεσμα τον επαναπροσδιορισμό του Μεταρρυθμιστικού Ιουδαϊσμού και την επιστροφή του στην παράδοση. Η εξέλιξη έδωσε αποφασιστική ώθηση στο σιωνιστικό κίνημα και τελικά οδήγησε στην ίδρυση του κράτους του Ισραήλ.[9]
Τα επιτεύγματα του νεοσύστατου κράτους έπεισαν πολλούς νεαρούς σε ηλικία Εβραίους. Ως αποτέλεσμα, μετά τον Πόλεμο των Έξι Ημερών τον Ιούνιο του 1967 το Ισραήλ έγινε αποδέκτης παγκόσμιας υποστήριξης ακόμα κι από μεταρρυθμιστές Εβραίους. Από τη δεκαετία του ’70 η ανάμνηση της Σοά[10] (του ολοκαυτώματος) και συνολικά η εβραϊκή ιστορία που συνδέεται μαζί της αποτέλεσαν τη βάση της ταύτισης και σημείο αναφοράς για τον εβραϊκό κόσμο.
Όμως, κανένα από αυτά τα ιδεολογικά ρεύματα δεν κατάφερε να εξασφαλίσει την ενότητα. Ακόμα και σήμερα οι διαφορές είναι τεράστιες μεταξύ των Εβραίων της παλιάς πίστης και των προοδευτικών, των αδιάλλακτων και των αδιάφορων θρησκευτικά, των ορθολογιστών και των μυστικιστών, των ακραίων εθνικιστών και των ειρηνιστών. Κανείς πια δεν εκπλήσσεται από το γεγονός ότι οι μεταρρυθμιστές Εβραίοι σε πολλά θέματα προσεγγίζουν τους φιλελεύθερους Χριστιανούς και τους Μουσουλμάνους, παρά τα υπερορθόδοξα[11] ομόθρησκα αδέλφια τους. Ομοίως, οι τελευταίοι έχουν περισσότερα κοινά με τους φονταμενταλιστές του Ισλάμ.
από τον Μίχαελ Τίλι[12]
Σημειώσεις:
[1] Το όνομα του ενός και μοναδικού Θεού του Ισραήλ στην εβραϊκή Βίβλο είναι Γιαχβέ (יהוה).
[2] Από την αραμαϊκή λέξη «ραμπί»: «διδάσκαλέ μου». Στην αρχαιότητα ήταν οπαδός δασκάλων της Τορά. Από την εποχή του όψιμου Μεσαίωνα ο όρος ραβίνος είναι χαρακτηρισμός για τον εβραίο λόγιο που υπηρετεί μια κοινότητα. Καθήκον του είναι η ορθή ερμηνεία και η εφαρμογή της Τορά. Από το 19ο αιώνα το αξίωμα του ραβίνου στο δυτικό κόσμο μοιάζει ολοένα και περισσότερο με το αξίωμα ενός χριστιανού ιερέα.
[3] Εβραϊκά σημαίνει «οδηγία». Περιλαμβάνει τα 5 βιβλία του Μωυσή (γραπτή Τορά). Υπό μια ευρεία έννοια πρόκειται για το σύνολο των αποκαλύψεων του Θεού στο Μωυσή, που μεταδίδονται προφορικά από γενιά σε γενιά (προφορική Τορά). Η γραπτή και η προφορική Τορά αποτελεί για τους ραβίνους πηγή για τη θέσπιση θρησκευτικών κανόνων και διατάξεων.
[4] «Σαμπάτ»: Αργία σε ανάμνηση της ανάπαυσης του Θεού κατά την 7η ημέρα της Δημιουργίας, που σύμφωνα με την εβραϊκή παράδοση ξεκινά την Κυριακή. Το Σάββατο καθιερώθηκε ως ένα από τα σπουδαιότερα σύμβολα του Ιουδαϊσμού κατά τη διάρκεια της εξορίας στη Βαβυλώνα (606-536 π.Χ.) και αποτελεί το εορταστικό αποκορύφωμα της εβδομάδας. Τη μέρα αυτή απαγορεύονται δραστηριότητες, όπως οι χειρονακτικές εργασίες και το μαγείρεμα.
[5] Διασπορά: Ο όρος έχει δύο έννοιες: περιγράφει το διωγμό ή τη μετανάστευση των Εβραίων από την πατρίδα τους σε άλλα μέρη της Γης και ταυτόχρονα τη διασκορπισμένη σε ολόκληρο τον κόσμο εβραϊκή κοινότητα.
[6] Εβραϊκά σημαίνει «διδασκαλία». Είναι συλλογή της ύλης των ραβινικών σχολών από τις αρχές του 3ου αιώνα μ.Χ. Υπάρχουν δύο διαφορετικές εκδοχές του Ταλμούδ, που προέρχονται από διαφορετικούς τόπους: το παλαιστινιακό Ταλμούδ («Ταλμούδ Ιερουσαλήμ», αρχές του 5ου αιώνα) και το εκτενέστερο βαβυλωνιακό Ταλμούδ («Ταλμούδ Μπάβλι», 7ος αιώνας).
[7] «Σεφαράδ»: Χαρακτηρισμός της Ιβηρικής χερσονήσου από το ομώνυμο βιβλικό τοπωνύμιο. Οι Εβραίοι που ζούσαν εδώ αυτοπροσδιορίζονται ως Σεφαραδίτες.
[8] «Ασκενάζ»: Εβραϊκή ονομασία των περιοχών της ηπειρωτικής Ευρώπης, βόρεια των Άλπεων. Οι Εβραίοι που ζουν εκεί αυτοπροσδιορίζονται ως Ασκεναζίμ.
[9] Εβραϊκά σημαίνει: «Ο Θεός αγωνίζεται». Βασίλειο στην περιοχή των 10 βόρειων φυλών του Ισραήλ μετά το θάνατο του Σολομώντα. Αργότερα ο όρος χρησιμοποιήθηκε ως αυτοχαρακτηρισμός του Ιουδαϊσμού ως λαού και θρησκείας, ενώ από το 1948 είναι το όνομα του εβραϊκού κράτους.
[10] Εβραϊκά σημαίνει: «θύελλα», «καταστροφή». Συστηματικές μαζικές δολοφονίες Εβραίων από τη Γερμανία και από όλες τις κατεχόμενες από τη Γερμανία περιοχές, οι οποίες διαπράχθηκαν από το εθνικοσοσιαλιστικό κόμμα. Από τη δεκαετία του ’70 στη θέση αυτού του όρου χρησιμοποιείται και ο συνώνυμος «ολοκαύτωμα».
[11] «Χασιδισμός»: Λαϊκό λατρευτικό κίνημα που γεννήθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα στη ΝΑ Πολωνία. Οι οπαδοί του (Χασιντίμ) συνδυάζουν τη λατρευτική παράδοση με κοινωνικές δραστηριότητας στο πλαίσιο της κοινότητας.
[12] Δρ. Θεολογίας στο Τμήμα Εβραϊκών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο Ιωάννη Γουτεμβέργιου της πόλης Μάιντς, στη Γερμανία.
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου