Σάββατο: Η ανάπαυση της έβδομης ημέρας

Έχουμε συνηθίσει κάθε εβδομάδα, μάλιστα το θεωρούμε δεδομένο, ότι το διήμερο του Σαββατοκύριακου μας ανήκει για να ξεκουραστούμε από τις εργασίες μας, να ψυχαγωγηθούμε κλπ. Σχεδόν κανείς όμως (ακόμη και Χριστιανοί, που μελετούν την Αγία Γραφή), δε συνδέει την αργία και την ξεκούραση του Σαββατοκύριακου με την Ιουδαιο-χριστιανική πίστη και δεν νοιώθει ιδιαίτερη ευγνωμοσύνη για τον θεόπνευστο αυτό θεσμό της εβδομαδιαίας ανάπαυσης. Από πού προήλθε αυτή η μεγάλη ευεργεσία και πώς διατηρήθηκε μέσα στους αιώνες ο θεσμός αυτός και έφτασε μέχρις εμάς που τον απολαμβάνουμε με τόση ευκολία σήμερα;
Σίγουρα όλοι γνωρίζουμε τη διήγηση της Δημιουργίας από το βιβλίο της Γένεσης, πως ο Θεός σε έξι ημέρες (έξι χρονικές περιόδους, όχι 24ωρα) έφτιαξε όλο τον υλικό κόσμο, και την έβδομη ημέρα αναπαύτηκε. Η Αγία Γραφή μας λέει ότι «ο Θεός αγίασε», δηλαδή ξεχώρισε, την έβδομη ημέρα, και «ευλόγησε αυτήν». Σάββατο σημαίνει στα εβραϊκά, τη γλώσσα της Αγίας Γραφής, «aνάπαυση», και αυτό είναι το κεντρικό μήνυμα του. Έτσι, όρισε και οι άνθρωποι, που είναι τα μόνα όντα πάνω στη γη πλασμένα «κατά την εικόνα του Θεού», να ενεργούν ομοίως, δηλαδή να εργάζονται έξι ημέρες και την έβδομη να αναπαύονται. Σιγά-σιγά με την πτώση των ανθρώπων, και την απομάκρυνση από τον Δημιουργό τους και τους νόμους Του, όπως όλοι οι θεσμοί Του, έτσι κι ο θεσμός της ανάπαυσης της έβδομης ημέρας εκφυλίστηκε και χάθηκε, αν και έμεινε μια μακρινή ανάμνηση της σημασίας του έβδομου χρόνου σε κάποιους λαούς της Μεσοποταμίας. Το Σάββατο αναβίωσε πολλούς αιώνες μετά τη δημιουργία, όταν ξαναδόθηκε ως εντολή στο λαό Ισραήλ, μέσω του Μωυσή, που παρέλαβε τις Δέκα Εντολές. Τόσο σημαντικός είναι αυτός ο θεσμός για τον Δημιουργό, ώστε η εντολή της τήρησης του Σαββάτου είναι 4η σε σειρά σπουδαιότητας ανάμεσα στις 10 εντολές:
«Να θυμάσαι την ημέρα του Σαββάτου και να τηρείς αυτήν, διότι σε έξι ημέρες ο Κύριος ποίησε τους ουρανούς και τη γη, την έβδομη δε ημέρα αναπαύτηκε ... Έτσι την ημέρα του Σαββάτου δεν θα κάνεις κανένα έργο, ούτε εσύ, ούτε ο δούλος σου, ούτε το ζώο σου...». Διαβάζοντας αυτήν την εντολή προσέχουμε ότι δεν αφορά τη λατρεία του Θεού όπως οι πρώτες τρεις εντολές, αλλά τη ζωή του ανθρώπου, αρχικά, και των ζώων μετέπειτα. Το τελευταίο είναι πολύ σημαντικό γιατί δείχνει πως ο Θεός σκέφτεται και αγαπάει όλα τα πλάσματά Του, όχι μόνον τον άνθρωπο, αλλά και τα ζώα, δίνοντας εντολή κι’ αυτά να ξεκουράζονται την έβδομη ημέρα! Αυτός είναι ένας πρωτοφανής νόμος σε όλη την αρχαιότητα και μέχρι σήμερα, στις πιο πολιτισμένες κοινωνίες και στις πιο προοδευτικές νομοθεσίες, όπου καμία μέριμνα για ανάπαυση ζώων δεν λαμβάνεται.
Για να νοιώσουμε όμως βαθειά τι σημασία έχει μία εβδομαδιαία αργία, για να συνειδητοποιήσουμε την αξία της ανάπαυσης, θα πρέπει να έχουμε βιώσει πρώτα μία άλλη αξία, την εργασία. Η εργασία δόθηκε αρχικά από τον Θεό στους πρωτόπλαστους μέσα στον Κήπο της Εδέμ ως δημιουργική απασχόληση, ευθύνη και διαχείριση των αγαθών μέσα στα οποία είχαν αυτοί τοποθετηθεί: ο Θεός έδωσε εντολή στον Αδάμ «να εργάζεται και να φυλάει τον Παράδεισο (τον κήπο)». Η εργασία του ανθρώπου ήταν μίμηση του Θεού που εργάστηκε και δημιούργησε τον υλικό κόσμο. Ο άνθρωπος έπρεπε να καλλιεργεί τα δέντρα και φυτά του Παραδείσου, να τα κάνει να καρποφορούν και να τα φροντίζει υπεύθυνα από φθορές κλπ. Ο άνθρωπος δεν πλάστηκε για να αναπαύεται, αλλά για να εργάζεται, να εργάζεται διαρκώς όπως ο Θεός (όπως είπε ο Ιησούς, «ο Πατέρας μου πάντοτε εργάζεται», φροντίζει και μεριμνά για τη Δημιουργία Του), και μόνο κάποια ενδιάμεσα διαστήματα να αναπαύεται. Μετά την πτώση η εργασία έγινε κατάρα γιατί απέκτησε τα στοιχεία του μόχθου και του πόνου (με τον ιδρώτα του προσώπου σου θα βγάζεις τον άρτο σου) στοιχεία που πριν δεν είχε, και έτσι έχασε σε μεγάλο βαθμό τη χαρά, αν και όχι τελείως. Η εργασία της γης έγινε πολύ δύσκολη και κοπιαστική: όργωμα της γης με ξύλινο αλέτρι, θερισμός, αλώνισμα, άλεση των καρπών με πέτρες, μαγείρεμα στη φωτιά, κοπιαστική εκτροφή κατοικίδιων ζώων και επικίνδυνο κυνήγι για ανεύρεση τροφής, ήταν φοβερά δύσκολες και κοπιαστικές εργασίες, πολλές φορές και επικίνδυνες. Οι τεχνίτες και οικοδόμοι, οι ναυτικοί και οι έμποροι είχαν επίσης πολύ κοπιαστικές εργασίες μιας και όλα γίνονταν με τη χρήση της μυϊκής δύναμης των ανθρώπων (ογκόλιθοι σηκώνονταν και χτίζονταν όχι μόνο για τα κτίρια, αλλά και για τα λιμάνια, δρόμους, γέφυρες, κλπ όλα με τα χέρια – αλλά και πλοία τεράστια κινούνταν με την κωπηλασία ανθρώπων).Το νοικοκυριό του σπιτιού ήταν επίσης μία πολύ επίπονη εργασία για τις γυναίκες, που κουβαλούσαν νερό από τις πηγές, έκοβαν ξύλα και έβαζαν φωτιά για να ψήσουν φαγητό, κλπ. Αν θέλετε να πάρετε μία ιδέα του πόσο κοπιαστική ήταν η καθημερινή ζωή όλων των ανθρώπων (εξαιρούνταν βέβαια οι πλούσιοι άρχοντες και βασιλιάδες) πηγαίνετε μία βόλτα σε υπανάπτυκτες περιοχές του Τρίτου Κόσμου, όπου όλα γίνονται όπως στην αρχαιότητα.
Με τη συνέχιση της πτώσεως, δημιουργήθηκε, λόγω της αμαρτίας και αδικίας των ανθρώπων, και ένας άλλος θεσμός εργασίας που βάρυνε πολύ την κατάρα της: ο θεσμός της δουλείας, όπου κάποιοι άνθρωποι, είτε λόγω χρεών είτε λόγω αιχμαλωσίας πολέμου είτε απλά λόγω κλοπής, γίνονταν ιδιοκτησία άλλων, χωρίς καμία ελευθερία και δικαίωμα, σχεδόν όμοιοι σε κοινωνική θέση με τα ζώα. Όσοι έχουν έστω και λίγη γνώση της ιστορίας καταλαβαίνουν τι σημαίνει σκληρή, απάνθρωπη, χειρωνακτική εργασία των δούλων, χωρίς ωράριο (από την αυγή μέχρι το ηλιοβασίλεμα), χωρίς αργίες εορτών, χωρίς εβδομαδιαία αργία, και φυσικά χωρίς άδειες (που έτσι και αλλιώς κανείς άνθρωπος δεν είχε). Έτσι το να μιλήσει κάποιος για μία μέρα ανάπαυσης κάθε επτά μέρες, ήταν κάτι όχι μόνο πρωτοποριακό, αλλά έξω από το ανθρώπινο, πέρα από την αντίληψη και των πιο σοφών ανθρώπων. Το να μιλήσει κάποιος για μία μέρα ανάπαυσης την εβδομάδα για τους δούλους ήταν πέρα από κάθε ανθρώπινο αίσθημα αγάπης και συμπόνιας. Το να σκεφτεί κάποιος για μία ημέρα ανάπαυσης των ζώων όμως είναι πέρα από κάθε ανθρώπινη τελειότητα. Μόνον ένας τέλειος Θεός, ένας Δημιουργός ανθρώπων και ζώων θα φρόντιζε την ανάπαυση του σώματος και τη ψυχής του!
Γιατί γνωρίζουμε πως μία ημέρα ανάπαυσης την εβδομάδα δεν είναι μόνο ξεκούραση για το σώμα (περισσότερος ύπνος, ηρεμία κινήσεων, ανανέωση του σώματος), αλλά και για τον νου και την ψυχή από απλές, μικρές, καθημερινές μέριμνες (οδήγηση και συγκοινωνίες, εργασίες νοικοκυριού κλπ). Ο άνθρωπος με το Σάββατο έχει χρόνο να σκεφτεί λίγο τον εαυτό του, τους άλλους, να αναπτύξει σχέσεις (να μιλήσει, να κάνει παρέα) με την οικογένεια και με φίλους, να επισκεφθεί και να ζήσει λίγο κοντά στη φύση (με μία βόλτα ή εκδρομή). Ιδιαίτερα για έναν πιστό στον Θεό είναι μία μοναδική ευκαιρία να δώσει χρόνο στη σχέση με τον Δημιουργό Του (με ευχαριστία για τη ζωή και τα αγαθά, δοξολογία για τη φύση και τα έργα του Θεού, μελέτη της σοφίας και της δικαιοσύνης Του, διδασκαλία για τα μελλοντικά σχέδια αποκατάστασης της Δημιουργίας με την Βασιλεία του Χριστού, Ανάσταση κλπ).
Όπως θα δούμε στη συνέχεια, σε μια σύντομη ιστορική αναδρομή του θεσμού του Σαββάτου, ούτε για τον άνθρωπο υπήρχε εβδομαδιαία αργία, και πολύ περισσότερο για τους δούλους, σε όλες τις αρχαίες νομοθεσίες – ούτε η αρχαιοελληνική ούτε η ρωμαϊκή, που είναι διάσημες για τις οργανωμένες και συστηματικές νομοθεσίες τους, φρόντιζαν να αναπαύονται οι δούλοι ή τα ζώα. Αυτή και μόνον η σύγκριση δείχνει πως η εντολή του Σαββάτου (και κατ’ επέκταση όλες οι Δέκα Εντολές) που δόθηκαν στον Ισραήλ αποκλείεται να ήταν ανθρώπινης επινόησης, αλλά σίγουρα είχε προέλευση τη θεϊκή σοφία και αγάπη. Σχετικά με τον φιλάνθρωπο αυτό θεσμό πρέπει να αναφέρουμε και τις άλλες εντολές ανάπαυσης, την ανάπαυση της γης κάθε έβδομο έτος, δηλαδή την παύση της καλλιέργειας της γης (όχι όργωμα, σπορά, κλπ). Μόνον ο Δημιουργός της γης θα ήθελε να αναπαύεται το χώμα που έπλασε Αυτός, και κανένας ανθρώπινος νομοθέτης ούτε αρχαίος ούτε σύγχρονος δεν ενδιαφέρεται για την ανάπαυση της γης! Βλέπουμε εδώ να καλλιεργεί ο Θεός στο λαό Ισραήλ, και σε όσους στη συνέχεια μελετούν και εφαρμόζουν αυτές τις εντολές, ένα σεβασμό και μία φροντίδα για τη δημιουργία Του, τη γη και τα ζώα. Αυτά δόθηκαν για να υπηρετούν τον άνθρωπο, αλλά αυτός θα πρέπει να τα αγαπάει και να τα φροντίζει, όχι να τα εκμεταλλεύεται.
Από το 1500 π.Χ. περίπου που δόθηκε ο Νόμος στο Σινά, οι Ισραηλίτες προσπάθησαν με μεγάλη ευλάβεια και ζήλο να τηρήσουν την εντολή του Σαββάτου, της ανάπαυσης της έβδομης ημέρας. Πολλές φορές αποστάτησαν από τον Θεό και τις εντολές Του και λίγοι από αυτούς, οι Προφήτες, διαμαρτυρήθηκαν για τις αδικίες και αμαρτίες που θα έφερναν την δίκαιη οργή του Θεού. Διαβάζοντας τους Προφήτες βλέπουμε πως ανάμεσα στις βαριές αμαρτίες (φόνους αθώων, μοιχείες, κλοπές, μαγείες, ανθρωποθυσίες) για τις οποίες ελέγχουν άρχοντες και λαό, είναι και η παραβίαση της αργίας του Σαββάτου! Όταν γύρισαν από τη Βαβυλωνιακή αιχμαλωσία από το φόβο να μην παραβιάσουν ξανά τις Εντολές, οι διδάσκαλοί τους δημιούργησαν παραδόσεις κανόνων που απαγόρευαν πολλά συγκεκριμένα πράγματα. Έτσι για τα Σάββατα έβαλαν τόσους περιορισμούς στις πράξεις και κινήσεις, θεωρώντας πως κάθε παράβασή τους ήταν αμαρτία, ώστε οι Ισραηλίτες αντί να χαίρονται την ημέρα αυτή, είχαν φόβο, άγχος και ενοχές. Αυτή τη στάση ήταν που καταδίκασε ο Ιησούς Χριστός, λέγοντας «το Σάββατο έγινε για τον άνθρωπο, όχι ο άνθρωπος για το Σάββατο». Ο Ιησούς έδωσε το παράδειγμα της υπηρεσίας των αρρώστων και των αναγκών ανθρώπων και ζώων («ποιος από εσάς αν πέσει το γαϊδούρι του σε λάκκο ημέρα Σαββάτου δεν θα μοχθήσει για να το βγάλει;») για να τονίσει ότι προτεραιότητα έχει ο άνθρωπος και η δημιουργία και όχι η μηχανική τήρηση, του να μην κάνουμε τίποτα. Ο Ιησούς ως πιστός Ιουδαίος Διδάσκαλος, και ως θεόπνευστος Λόγος του Θεού, έδειξε τη βαθύτερη πνευματική αρχή πίσω από την εντολή του Σαββάτου, που είναι η ξεκούραση του ανθρώπου και του ζώου, όχι η υποδούλωση με άγχος και φόβο στην τήρηση κάποιων κανόνων. Με κανένα τρόπο βέβαια δεν έδειξε περιφρόνηση προς το Θεόδοτο αυτό θεσμό, αλλά διόρθωσε τις υπερβολές της ανθρώπινης σοφίας που προσπαθώντας να τηρήσουν την εντολή του θεού την καταργούσαν χωρίς να το καταλαβαίνουν. Πίσω από κάθε εντολή του Θεού, ή μάλλον κάτω από αυτήν στέκεται μία πνευματική αξία – αυτή είναι η υπόσταση της εντολής (αυτό που στέκεται υπό την εντολή). Στην περίπτωση του Σαββάτου η πνευματική αξία που υπάρχει από κάτω είναι αναμφισβήτητα η αξία της Ανάπαυσης. Όμως στενά συνδεδεμένη, αλληλένδετη με αυτήν είναι η αξία της Εργασίας. Ανάπαυση δεν έχει νόημα χωρίς εργασία, και εργασία δεν μπορεί να υπάρχει χωρίς ανάπαυση. Έτσι ο Ιησούς, με απλά παραδείγματα (θεραπεύοντας ασθενείς το Σάββατο, διηγούμενος την ιστορία του Δαβίδ που όταν πεινούσε έφαγε τους ιερούς άρτους του Ναού, παραβιάζοντας το Νόμο για να σώσει τη ζωή του), δίδαξε ότι η αξία της εργασίας που γίνεται όχι για προσωπικό συμφέρον, αλλά για να βοηθηθεί ο πλησίον, υπερβαίνει και προηγείται της αξίας της ανάπαυσης. Ο Ιησούς επιδοκίμασε μόνο αυτήν την περίπτωση εργασίας, που γίνεται από αγάπη προς τον πλησίον, και δεν ενέκρινε ποτέ την προσωπική εργασία την ημέρα της ανάπαυσης, δηλ. δεν κατάργησε το Σάββατο, όπως νομίζουν πολλοί Χριστιανοί που σκέπτονται επιπόλαια και ερμηνεύουν ανόητα και χωρίς καμία διάκριση πνευματικών αξιών τους λόγους του Χριστού.
Οι Απόστολοι, οι μαθητές του Χριστού, και η Εκκλησία που ιδρύθηκε στην Ιερουσαλήμ, ήταν αρχικά εξ ολοκλήρου Ιουδαϊκή, και τηρούσαν την αργία του Σαββάτου, κάτω από το φως της διδασκαλίας του Κυρίου τους, που προαναφέραμε. Υπάρχουν πολλές μαρτυρίες σε κείμενα Αποστολικών Πατέρων για το ότι πολλοί Χριστιανοί στην Ανατολή σέβονταν και τηρούσαν την αργία του Σαββάτου (όπως κάνει η Αιθιοπική Εκκλησία μέχρι σήμερα). Σ’ ένα πολύ σημαντικό κείμενο, τη «Διδαχή των Αποστόλων», που περιέχει πολλούς κανόνες της Εκκλησίας του 2ου-3ου αιώνα μ.Χ., περιέχεται και η εντολή για την τήρηση της αργίας του Σαββάτου και της Κυριακής, ακόμα και από τους δούλους, του μεν Σαββάτου ως ανάμνηση της Δημιουργίας, της δε Κυριακής ως ανάμνησης της Ανάστασης, της νέας Δημιουργίας.
Ο Ιησούς αναστήθηκε από νεκρός την πρώτη ημέρα της εβδομάδας, αυτήν που μετέπειτα ονομάστηκε «Κυριακή» («του Κυρίου» ημέρα). Επειδή σύμφωνα με την Αγία Γραφή η εβδομάδα τελειώνει την έβδομη ημέρα, το Σάββατο, η πρώτη ημέρα της επόμενης εβδομάδας, είναι η Κυριακή, που από τους Χριστιανούς αφιερώθηκε ως ημέρα ανάμνησης της Ανάστασης. Επειδή στον Ελληνορωμαϊκό κόσμο όπου αναπτύχθηκε ο Χριστιανισμός τους πρώτους τρεις αιώνες η εβδομαδιαία αργία ήταν κάτι το αδιανόητο και ανεπίτρεπτο από την νομοθεσία και τιμωρητέο από την εξουσία, η αργία του Σάββατου και της Κυριακής δε διδάχθηκε έντονα και μάλλον ατόνησε. Με το τέλος των Ρωμαϊκών διωγμών και την αναγνώριση του Χριστιανισμού ως επίσημης θρησκείας, καθιερώθηκε η αργία της Κυριακής, που θεωρήθηκε αυτή πλέον ως έβδομη ημέρα της εβδομάδας. Στους Χριστιανικούς λαούς μέχρι τον 20ο αιώνα συνέχισε ο φιλάνθρωπος αυτός θεσμός. Στην Ιουδαϊκή θρησκεία, επίσης, με πολλές θυσίες επί αιώνες, διατηρήθηκε η αργία του Σαββάτου (επειδή οι Εβραίοι ζούσαν σε χριστιανικές, μουσουλμανικές ή ειδωλολατρικές κοινωνίες που ήταν φυσικά αντίθετες στην τήρηση του Σαββάτου). Έτσι στην Αμερική που τον 20ο αιώνα οι μεγάλες πόλεις αποτελούνταν από χριστιανικό και εβραϊκό πληθυσμό υπήρχαν και οι δύο αργίες, και καθιερώθηκε να τηρούνται από όλους και οι δύο ημέρες, και το Σάββατο και η Κυριακή, κυρίως για να διευκολύνονται οι εμπορικές συναλλαγές (μιας και στον κόσμο του εμπορίου, των λιμανιών, της διακίνησης, των τραπεζών και της βιομηχανίας οι Εβραίοι που τηρούσαν την αργία του Σαββάτου είχαν σημαντική θέση). Έτσι προέκυψε το περίφημο αμερικανικό «week-end», που μεταπολεμικά άρχισε να εφαρμόζεται και στην Ευρώπη, μετά δε την είσοδο της Ελλάδας στην ΕΟΚ εφαρμόστηκε και στη χώρα μας. Έτσι έχουμε δύο ημέρες ανάπαυσης, για τους περισσότερους εργαζόμενους, δημόσιους και ιδιωτικούς (εκτός των καταστημάτων, που και αυτοί παίρνουν ρεπό κάποια άλλη μέρα, έχοντας έτσι δύο μέρες αργίας την εβδομάδα).
Πόσο ευγνώμονες πρέπει να είμαστε για αυτόν τον φιλάνθρωπο θεσμό της αργίας του Σαββάτου! Ευγνώμονες στον Θεό που τον έδωσε, στο λαό Ισραήλ που τον διατήρησε μέσα στους αιώνες, και στο Χριστιανισμό που τον διέδωσε σε όλους τους λαούς! Επειδή ήταν οι άνθρωποι του Θεού και της Βίβλου, του Ιουδαιο-χριστιανισμού, αυτοί που πίστευαν στη Θεϊκή Δημιουργία (Ιουδαίοι) και στην Ανάσταση (Χριστιανοί) που δίδαξαν και τήρησαν με πολλές θυσίες τη μεγάλη αυτή αλήθεια και την αξία της ανάπαυσης της Έβδομης Ημέρας, χάρις στην οποία όλοι οι άνθρωποι, είτε είναι ειδωλολάτρες, είτε άθεοι, απολαμβάνουν ξεκούραση και ψυχαγωγία, οικογενειακές στιγμές και προσωπική ευτυχία από το μόχθο και το άγχος της καθημερινότητας. Έτσι, κάθε Σαββατοκύριακο που κοιμόμαστε ελεύθερα, πηγαίνουμε εκδρομές και βόλτες, διασκεδάζουμε αμέριμνα, ας θυμόμαστε τον Δημιουργό μας, τουλάχιστον να Του λέμε ένα μεγάλο Ευχαριστώ γι’ αυτά που έκανε και για το Σάββατο της Ανάπαυσης που μας έδωσε, και για τους δικούς Του ανθρώπους που το διατήρησαν και αγωνίστηκαν να περάσει στις νομοθεσίες των πολιτισμένων κοινωνιών που ζούμε σήμερα!